Met kleine stapjes de geestelijke vrijheid inleveren..

x

x

‘We leveren in kleine stapjes onze geestelijke vrijheid in’

2016 © Frederieke Hegger / WantToKnow.nl/be

x

Iemand kan je vrijheid afnemen door middel van fysiek gevangenschap. Maar ook door, met toestemming of niet, toegang te krijgen tot je emoties, denken en handelen. Sluimerend leveren we op deze manier stukjes vrijheid in, stelt filosoof Hans Schnitzler. In Haarlem staat De Koepel. Een ronde gevangenis, waar op dit moment vluchtelingen gevestigd zijn. Het gebouw heeft veel kenmerken van een panopticum, een gevangenisontwerp bedacht door de filosoof Jeremy Bentham.

We zouden onschuldig moeten zijn tot het tegendeel bewezen is,
op deze manier is ineens het tegenovergestelde het geval

Bij zo’n panopticum zitten de bewakers in een toren en hebben ze, dankzij het ronde ontwerp, goed zicht op alle gevangenen. De gevangenen weten dat ze bekeken worden en gedragen zich daarom uitstekend. Maar wie hen bekijkt en wanneer precies; dat kunnen de veroordeelden niet zien. Er is dus wel zicht op de massa, maar de massa heeft geen zicht op wie hen op welk tijdstip bekijkt.

Panopticum van 2016
Iets vergelijkbaars gebeurt nu ook in onze wereld, stelt filosoof en schrijver van het boek Het digitale proletariaat Hans Schnitzler. We zitten natuurlijk niet fysiek in een gevangenis. En anders dan de veroordeelden kunnen we, dankzij het web, extra veel met elkaar communiceren. Maar ons gedrag wordt wel degelijk bekeken en geanalyseerd. Vaak omdat die gegevens onderdeel zijn van het verdienmodel van een bedrijf, andere keren omdat de overheid in toenemende mate wil weten wat haar bevolking uitspookt.

Denk aan de nieuwe inlichtingenwet (HIER), waardoor onze appjes en emails binnenkort door inlichtingendiensten kunnen worden ‘gesleept’, om vervolgens te gaan zoeken naar aanwijzingen of er terroristen tussen zitten. Het begint niet meer bij de verdachte, het begint bij de massa. “De onschuldpresumptie wordt zomaar weggezet. We zouden onschuldig moeten zijn tot het tegendeel bewezen is, op deze manier is ineens het tegenovergestelde het geval,” zegt Schnitzler.

Van gevolgd worden, worden we bang
En net als in het gevangenisontwerp van Bentham, beïnvloedt de wetenschap dat je gevolgd wordt, ook ons gedrag. Uit meerdere recente onderzoeken (HIER) blijkt dat Amerikanen anders googelen, en zoektermen op Wikipedia ontwijken sinds de onthullingen van Edward Snowden. Ze zijn bang door de overheid als verdachte te worden aangemerkt.

En het gaat verder dan alleen het in de gaten houden wat je nu doet, vertelt Schnitzler. Je gegevens, of het nu gaat om je rijgedrag, opleiding, inkomen of google-gedrag, worden in toenemende mate gebruikt om in te schatten hoe wij in de toekomst gaan denken en handelen. “Door een analyse van je persoonsgegevens wil de overheid bijvoorbeeld inschatten of er misschien een fraudeur in je schuilt.” (HIER) Op basis van je gedrag van vandaag wordt dus bepaald wie je in de toekomst zou kunnen zijn.

Toekomst beïnvloed
Facebook doet iets vergelijkbaars, legt de filosoof uit. “Zodra je eenmaal zaken hebt geliket, bepaalt het sociale netwerk op basis daarvan alvast wat jij in de toekomst leuk gaat vinden en moet zien. Je krijgt artikelen voorgeschoteld die lijken op wat je daarvoor hebt gelezen.” Weg spontaniteit. Weg verrassende informatie, visies en bespiegelingen.

En zo worden bedrijven en de overheid niet alleen eigenaar van je huidige gedrag op het web, maar ook van je gedrag en gedachtes in de toekomst. Een heel zorgelijke ontwikkeling, vindt de filosoof. “Je kunt je afvragen of je dan nog wel de vrijheid hebt om te kunnen handelen, of dat je onbewust gestuurd wordt.  Je wil toch dat er nog iets spontaans kan gebeuren, dat er iets onverwachts op je pad komt.”

Maar veel jongens in Silicon Valley zien dat voorspelbare juist als een voordeel, signaleert Schnitzler. Zo keek hij laatst een documentaire over datingapp Tinder. “De CEO van de app zei: ‘Als je op straat loopt kan iemand je zomaar aanspreken of je kunt afgewezen worden in de kroeg. Dankzij Tinder is dat niet meer zo.’ Wat voor wereldbeeld heb je dan? In zo’n wereld is er geen plek meer voor het onvoorziene, voor de verrassing. Terwijl dat toch een van de mooiste dingen van het leven is.”

Je geest, zo concludeert Schnitzler, wordt in toenemende mate een onderdeel van het verdienmodel van bedrijven en een houvast voor overheden. ‘Surveillance-kapitalisme’ noemt collega-filosoof Shoshana Zuboff dat (HIER). “Het idee van privacy is dat je toegang hebt tot je privé-gedachten op een wijze die anderen niet hebben. En dat je zelf de controle hebt over wat je met anderen wilt delen. Als je dat kwijt bent, word je vroeg of laat een object ter manipulatie. Daarmee staat onze menselijkheid op het spel. We moeten naar een wereld toe waarin er hoe dan ook weer aan de twee voorwaarden van privacy voldaan wordt.” 

Meer grip
Want het web bracht ook hele mooie dingen, beaamt Schnitzler. Meer met elkaar communiceren, meer informatie kunnen opzoeken. Dat zijn positieve uitkomsten. Maar zo stelt hij, als participant van die wereld moeten we wel meer autonomie krijgen over onze eigen data. Om in panopticumtermen te spreken: een wereld waarin we beter kunnen zien wie er in die toren bovenin zit en dat we zelf kunnen bepalen wanneer en door wie er naar ons gekeken wordt. “We moeten toe naar een ander soort transparantie. Naar een wereld waarin we meer grip krijgen op onze data.”

* * *