Hoe de overheid via PR ‘achter de schermen’ blijft..

x

‘Ze zijn als de dood voor ons’..

x

 Hoe de overheid via PR ‘achter de schermen’ blijft..

x

2013 © vakblad ‘Communicatie’ / Jasper Mulder (hier)
2013 WantToKnow.nl/.be

x

Hij schreef samen met zijn collega Manon Blaas het boek ‘De verzuimpolitie’. Zembla-journalist Ton van der Ham maakt zich zorgen over de wijze waarop voorlichters ‘Zembla’ het werken onmogelijk proberen te maken’, over dichte deuren bij de overheid. De machinaties en leugentjes, soms het grove machtsspel. Alle gradaties van obstructie die woordvoerders en spindoctors kunnen plegen, zijn te vinden in het boek ‘De verzuimpolitie’, dat onderzoeksjournalist Ton van der Ham samen met zijn collega Manon Blaas schreef. Het is een verslag van hun onderzoek naar Nederlands grootste commerciële verzuimbedrijf  ‘VerzuimReductie’, geleid door voormalig autohandelaar Marcel Wenting en oud-profvoetballer Jan van Halst. Het werd een journalistieke speurtocht naar zieke werknemers en bedrijfsartsen die schandalig onder druk werden gezet, foute verzekeraars en medische gegeven die op straat lagen.

De handel in ziekteverzuim..
Wat hebben voetballers van FC Twente, kassières van Kruidvat en een zieke presentator van BNN gemeen? Hun baas werkt samen met het commercieel bedrijf ‘VerzuimReductie’, dat het niet zo nauw neemt met de privacy. Het Vara-tv-programma ‘Zembla’ maakte afgelopen jaar 3 onthullende uitzendingen over de handel in ziekteverzuim door het bedrijf van Marcel Wenting en oud-profvoetballer Jan van Halst. In hun boek ‘De verzuimpolitie’ schrijven onderzoeksjournalisten Ton van der Ham en Manon Blaas van het VARA-programma ‘ZEMBLA’ hoe deze reportages tot stand kwamen.

Van der Ham: ‘Het spel om de feiten en waarheid is zo diffuus, zo complex. We wilden vertellen hoe dat werkt, welke afwegingen je moet maken en waar morele dilemma’s liggen. We hebben bijvoorbeeld medische dossiers online ingezien zonder toestemming. Dat mag niet, maar wij moesten het doen om te bewijzen dat de beveiliging ervan lek was. Daarover wilden we verantwoording afleggen. Of neem klokkenluiders: wat doe je die aan? Ze steken hun nek uit, je hebt ze nodig, maar ze betalen daar een forse prijs voor.’

Je beschrijft ook het optreden van de woordvoerders, spindoctors, en noemt ze bij naam.
‘Ja, Ingo Heijnen van communicatiebureau ‘Hill+Knowlton Strategies’. Dit bureau werd ingeschakeld door verontruste investeerders in het bedrijf ‘VerzuimReductie’, toen we al een eind op weg waren met ons onderzoek. Ze hadden geen grip op de situatie, hebben een analyse gemaakt en verbraken alle contacten. Ze besloten zich alleen op hun klanten te richten. Nou, daar kon ik nog wel inkomen, maar wat ik alleen heel cynisch vind is dat zo’n bureau dan blijkbaar denkt: oké, we hebben een slecht verhaal,de journalisten hebben een punt, weet je wat we doen: we gaan op de man spelen. Ze konden alleen nog onze methoden bekritiseren, en dat deden ze, door een persbericht naar buiten te brengen met de boodschap: “Zembla heeft onze klanten geïntimideerd, Zembla zet mensen onder druk.” Ze hebben bewust onze zwakke plek opgezocht.’

Hoezo, zwakke plek?
‘Nou, ik kreeg gisteren nog een mailtje van iemand van LTO, die tegen me zei: “Die en die boer wil niet meewerken. Jullie moeten als Zembla toch eens aan je imago gaan werken.” Ik merk dat het moeilijk vind me daartoe te verhouden. Ik vind het lastig erboven te staan, terwijl ik tegelijkertijd denk: we zijn onderzoeksjournalisten, geen allemansvrienden en niet iedereen kan het waarderen dat we kritische reportages maken. Dat hoort er allemaal bij. Maar ik wil niet dat voorlichters onjuiste verhalen over ons vertellen. En dat gebeurt nu wel. Ze bespreken met elkaar dat je Zembla niet kunt vertrouwen.’

Ton van der Ham: “Ik vind het heel heftig om zoiets mee te maken, want je integriteit is iets heel kwetsbaars. Je hebt te maken met je imago, met hoe mensen over jou denken. Dat is heel fragiel.”

Manon Blaas: “Ik vond het een beetje ordinair. Ik kan er wel tegen als je tegengas krijgt en dat mensen mopperen; dat is all in the game weet je. Maar dit had ik nooit aan de hand gehad; het vrat aan mij. Ik werd er ’s nachts wakker van en lag dan te denken over hoe en wat te doen.”

Dat zeggen ze ook tegen je?
‘Ja hoor. We komen bij ministeries in Den Haag steeds slechter binnen, en krijgen letterlijk het argument te horen: we hebben slechte ervaringen met Zembla. Bij Binnenlandse Zaken heb je Frank Wassenaar, ongetwijfeld een kundige voorlichter, maar wel iemand die ons buiten de deur heeft gehouden bij een verhaal over vreemdelingendetentie: “Nee, slechte ervaringen met Zembla.”
Dat is een gelegenheidsargument dat te pas en te onpas wordt misbruikt. Ik zeg altijd: noem me een voorbeeld. Vertel me wanneer ik me niet aan afspraken zou hebben gehouden. Dan kunnen we het erover hebben. Maar daar krijg je dan meestal op terug: “Ja, dat was via een collega, ik weet het ook niet precies. Of: ik weet even geen voorbeeld, maar het is nou eenmaal jullie imago.” Dat is redelijk ongelooflijk, want concreet wordt het nooit. Het probleem is dat zij wel op een positie zitten waar we niet omheen kunnen. We krijgen steeds vaker ‘nee’ te horen.’

Om wat voor verzoeken gaat het dan?
‘Ook om redelijk onschuldige aanvragen. Kijk, ik begrijp heel goed dat ze niet altijd willen ingaan op het verzoek of een minister op camera wil. Ik snap dat ze ook zelf hun momenten willen kiezen. Allemaal prima. Maar het wordt ons zelfs steeds moeilijker gemaakt om een ter zake deskundige ambtenaar te spreken. Wij worden afgehouden van de mensen die verstand van zaken hebben. Afgehouden van de inhoud. Dat vind ik nog het ergste. Voorlichters maken ons het werken onmogelijk. En dan achteraf klagen dat de uitzending eenzijdig was. Tja. Dan denk ik: help mee in de researchfase om de zaken in de juiste context te plaatsen. Geef me de juiste informatie.”

Maar waarom zouden ze dat niet doen?
‘Volgens mij zijn ze als de dood. Vragen durven ze niet telefonisch te beantwoorden, bang omdat ze worden opgenomen of wat dan ook, dus je krijgt altijd te horen: zet maar op de mail. Dat doe je dan braaf, waarna je een week later minimale, nietszeggende antwoorden per mail terugkrijgt. Voor je het weet ben je vier weken verder en weet je nog niets. Ze zijn alleen maar bezig met risico’s beperken en de kritische pers op afstand te houden. Terwijl de overheid bereid moet zijn om verantwoording af te leggen. In het parlement, maar ook tegenover de pers.’

Is die journalistiek zelf niet schuldig? Die is alleen geïnteresseerd als er bloed vloeit.
‘Dat is ook waar, en het is ook zo dat als wij aanbellen dat meestal niet met goed nieuws is. Mijn doel is toch het dienen van het openbaarheid, en daar botsen belangen. Aan de andere kant denk ik dat ons weghouden van kennis, want dat gebeurt, niet de juiste weg is. Ik wil gevoed worden door de mensen die er verstand van hebben. Ik denk dat de berichtgeving evenwichtiger zou worden als de overheidsdiensten , want daar zit mijn grootste frustratie – inzien dat zij belang hebben bij een fatsoenlijke relatie met Zembla en de journalistiek. Kijk, dat ik gedwarsboomd word, is op zich niet zo erg. Het is mijn vak. Daar wil ik helemaal niet zielig of verongelijkt over doen. En wij doen ook niet alles goed. Misschien moet ik zelf ook beter mijn best doen om ergens binnen te komen. Maar waar het mij om gaat is dat het publiek niet het hele verhaal te horen krijgt. Dat is een serieus probleem.’

Is dit een Zembla-breed probleem?
‘Ja, we hebben er allemaal last van, het is structureel en het wordt erger. Laatst nog, de ad interim voorlichtster van de Nationale Politie, Charlotte Menten. VRE-SE-LIJK. De politiecommissaris die ik wilde interviewen wilde graag meewerken, want die vond het erg belangrijk. Ik zeg nog tegen hem: “Moet jij dat niet bij voorlichting checken?” Nee, het was allemaal prima. Maar blijkbaar heeft voorlichting daar dus lucht van gekregen, die mevrouw meldt zich en ziet het niet zitten: ze vond hem niet de juiste partij voor een antwoord. Een voor mij moeilijk peilbare reden, terwijl het interview een week later zou plaatsvinden.

‘Oké’, zei ze uiteindelijk, zet de vragen maar op de mail. Nou, ik mail vijf onderwerpen, belt ze terug: “Het is goed, maar je mag alleen de eerste vraag stellen.” Ik heb gezegd dat we niet in de Sovjet-Unie wonen en ik niet van de schoolkrant ben. Ik ga over de vragen jullie over de antwoorden. Ze vond me een enorme dramkont, zei ze. Het interview ging niet door. Je kan zeggen: pech. Maar het gaat dieper. Die politieman had zeer zinvolle dingen te vertellen over illegaal gebruik van landbouwgif. En die voorlichter besluit: uw kijkers hebben geen recht op die informatie.’

Je zegt dat het erger is geworden. Waaraan merk je dat?
‘Doordat ik er na uitzendingen steeds meer last van heb. Manon en ik hebben een prijswinnende reportage gemaakt over de Q-koorts-epidemie en beschouwen dat als een succes. Maar we moeten wel jarenlang voor zo’n uitzending boeten. Er zijn inmiddels aardig wat voorlichters die niet blij zijn met een uitzending van ons, en die moeten ons niet. Wouter van der Horst bijvoorbeeld, zat bij de Inspectie voor de Gezondheidszorg en is nu woordvoerder bij de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen. Die heeft volgens mij echt een hekel aan Zembla.’

Maakt het eigenlijk uit als iemand niet met je wil praten?
‘Uiteindelijk niet, het verhaal komt er toch wel. Het is ook niet zo’n slimme tactiek. Softwarebedrijf VCD, dat verantwoordelijk was voor een groot beveiligingslek van medische dossiers, had de ervaren mediastrateeg Ben Warner ingehuurd. Ze besloten ons eerst buiten de deur te houden. Terwijl ik zou denken: er is een probleem, je kunt maar beter in gesprek gaan met de journalisten. Maar zij deden deuren en ramen dicht. Voor mijn verhaal was dat alleen maar goed: ik werd op een gegeven moment door de politie weggestuurd. Ik doe het er niet om, maar het levert wel spannende tv op. Wat ik overigens wel erg vind is dat zij tot na de uitzending volhielden dat we met gestolen wachtwoorden hadden gewerkt, ondanks het feit dat we konden bewijzen dat dat niet zo was.

Daar is onbeschaamd gelogen. En met een arrogantie. Zo’n Warner brengt je daarmee wel even van je stuk hoor, want je gaat twijfelen: heb ik dan toch iets over het hoofd gezien? Zijn onze bronnen eigenlijk wel te vertrouwen? ’ Wie deed het wel goed ‘Ik heb respect gekregen voor de kwaliteit van Ingo Heijnen, van Hill+Knowlton. Hij is een kundige mediastrateeg, weet precies hoe de journalistiek werkt. In eerste instantie was ik niet blij met hem, maar toen wij een vervolg maakten over de verzuimpolitie, hebben we heel goed samengewerkt.

Dat zou ik met meer voorlichters willen hebben. Niet dat ik dealtjes wil sluiten, daar ben ik niet zo van, maar het is wel lekker als je elkaar kunt vertrouwen. Niet zoals het Verbond van Verzekeraars deed, die me vlak voor de uitzending heel joviaal opbelde en zei: we hebben alvast een persbericht over je uitzending gemaakt. Ze wisten dat wij met een verhaal zouden komen over privacyschendingen door grote verzekeraars. Ik zei nog: je hebt hem nog niet eens gezien. Maar ze wilden de angel eruit halen, het afdoen als een incident en, zoals dat dan gaat, een onderzoek aankondigen. Het stomste wat ze konden doen, want het tegendeel gebeurde. De andere media dachten: hé, hier is blijkbaar echt iets aan de hand, en pikten het op”.

Reacties van voorlichters:

Charlotte Menten (Nationale Politie):
De Nationale Politie werkte niet mee doordat de drie andere betrokken organisaties in geen geval voor de camera wilden verschijnen. “De politie zou daardoor een onevenredig grote rol vervullen; zou een “pratende pop” worden over zaken waarover ze niet gaat. Wij zijn van mening dat de toezichthouder op pesticiden in de land- en tuinbouw een en ander zou moeten toelichten en niet de politie.”
Dat de Nationale Politie later op slechts één vraag van de vijf inging, kwam doordat ze gezien taken en bevoegdheden alleen op die vraag kon antwoorden.
Charlotte Menten: ‘Gouden regel is: praten waar je over gaat en anders niet!’ Daarnaast vindt ze dat ‘de journalist in kwestie toch ook gewoon “… de zeer zinvolle dingen … over illegaal gebruik van landbouwgif …” had kunnen gebruiken in zijn reportage als hij van mening was dat aan de kijker belangrijke informatie werd onthouden door het niet voor camera optreden van de politie.  Uiteindelijk had hij al een uitgebreid voorgesprek gehad met betrokken politiecommissaris!”

Reactie van Ben Warner
“Zo zie je maar weer hoe onzorgvuldig in de feiten journalisten soms zijn’, laat Ben Warner in een reactie weten. VCD belde hem pas na dat wegstuurincident met Zembla, stelt hij. ‘Ik zei ja en gaf hun onmiddellijk het advies open kaart te spelen en niet de egelstelling aan te nemen. Ook op mijn advies zijn ze enige dagen later ingegaan op het verzoek tot een interview in de studio in Hilversum.’ Volgens Warner was het feit dat VCD meende dat men wederrechtelijk aan de informatie was gekomen gebaseerd op informatie van een professor uit Nijmegen, die toegaf dat hij Zembla had getipt. ‘Een student had de zaak gehackt. Hoe je het wendt of keert, hacken blijft stelen.”

Reactie van Frank Wassen
Frank Wassenaar van het ministerie van Binnenlandse Zaken zegt dat hij Zembla niet alleen weigerde vanwege de reputatie van het programma. “Ervaringen uit het verleden hebben nu eenmaal invloed, maar er was hier een feitelijke overweging waarom we niet wilden meewerken. Ik heb later wel gesproken met Ton van der Ham, en toen heb ik ook gezegd dat we de verzoeken van Zembla voortaan welwillend in overweging zullen nemen.”

x

TIP: Interesse in meer informatie over deze twee onderzoeksjournalisten en hun boek? Lees het interview met Manon en Ton op de website van ‘Volzin’. HIER

* * *