In memoriam Philip Engelen

In memoriam Philip Engelen

© Herbert van Erkelens, december 2010
x

Het nieuws is meer dan een half jaar naar mij onderweg geweest. Maar uiteindelijk kwam het mij dan toch ter ore. Philip Engelen, het meest bekend als filmmaker van de IKON, leeft niet meer. Hij is in mei tijdens een vakantie in Griekenland overleden.

Philip is een van de mensen aan wie ik veel te danken heb. Toch heeft de kosmos het voor elkaar gekregen dat wij ineens tegenover elkaar stonden. Ik zal zijn lach missen. Wat hebben wij toch veel afgelachen! En wat hebben we het elkaar moeilijk gemaakt.

Philip Engelen werd geboren op 6 maart 1938 en stierf op 21 mei 2010. Zijn overlijden op 72-jarige leeftijd is voor enkele dagbladen aanleiding geweest vijf regels aan hem te wijden. Is dat niet wat weinig voor een filmmaker die vooral in de 25 jaar dat hij voor de IKON werkzaam is geweest schitterende documentaires heeft gemaakt? Zelf leerde ik Philip kennen op het moment dat hij bezig was te onderzoeken of er parallellen waren tussen moderne fysica en oosterse mystiek.

Fritjof Capra had daarover in 1975 The Tao of Physics geschreven. De Nederlandse vertaling verscheen in 1982. Philip was vermoedelijk de eerste filmmaker die Capra serieus nam en hem ging interviewen. Capra baseerde zich onder meer op de Deense theoretisch fysicus Niels Bohr die in zijn wapenschild het Chinese t’ai chi symbool had opgenomen dat de uitdrukking vormt voor de complementaire relatie tussen het mannelijke yang en het vrouwelijke yin.

Voor Bohr betekende de Chinese filosofie van het Tao een bevestiging van de ervaringen die fysici in de wereld van atomen hadden opgedaan. Golf- en deeltjesbeschrijving bleken in de atoomfysica beide nodig. Hoewel zij elkaar logisch gezien uitsluiten, vullen zij elkaar in de atoomfysica aan. Dat noemde Bohr complementariteit.

Op 7 oktober 1985 werd in Kopenhagen de honderdste geboortedag van Niels Bohr gevierd met een wetenschappelijk congres. Philip wilde graag op dit congres filmen, maar hij werd met zijn filmploeg de zaal uitgewerkt omdat hij zich met het werk van Capra inliet. Buiten wilde de sympathieke Duitse fysicus Carl Friedrich von Weizsäcker wel met de IKON praten.

Beter had de natuurkundige wereld niet kunnen demonstreren dat zij in wezen niet in de erfenis van Bohr was geïnteresseerd. Philip had op eenvoudige wijze de ware aard van de meeste fysici boven tafel weten te krijgen.

Philip was een voorloper die van de IKON ook het groene licht kreeg om misstanden in de wereld te benoemen. In Taiwan zag hij hoe de natuur en het milieu gebukt gingen onder het economisch wonder dat zich daar voltrok. Omdat de film die hij daar maakte werd gesponsord door een grote Nederlandse onderneming, raakte hij in een plichtsconflict. Hij kon voor zijn gevoel kiezen tussen twee mogelijkheden: in conflict raken met die onderneming of in conflict raken met zichzelf.

Hij voelde zich onzeker en kreeg toen een droom met een groot meer. Een klein onbemand bootje kwam op hem af gevaren en landde bij hem in de buurt: “Angst overvalt mij maar ik stap toch moeiteloos in en vaar weg. Midden op het meer aangekomen hoor ik ineens een stem die vriendelijk zegt: “Het wordt tijd dat je het grote water oversteekt.“”

In Taiwan had Philip met verschillende wijze mensen gesprekken gevoerd en gehoord van een orakelboek dat de I Tjing heette. Hij besloot de Nederlandse editie te kopen en via het muntenorakel een antwoord van de I Tjing af te wachten. Hij kreeg het teken ‘De temmende kracht van het grote’ met de raadgeving ‘Niet thuis eten brengt heil. Het is bevorderlijk het grote water over te steken.’ Dat antwoord trof hem diep.

De volgende dag zou de filmmontage beginnen. Hij had duizenden meters filmmateriaal en moest een keuze gaan maken. Tot zijn verrassing had hij een scène gefilmd waarin een klein dit keer wel bemand bootje over een van de mooiste meren van Taiwan voer. Hij besloot deze scène als openingsbeeld te gebruiken voor de film.

Geleid door het onbewuste..
Dit is een typisch voorbeeld van zijn werkwijze. Hij liet zich leiden door het onbewuste en wist op die manier in zijn documentaires prachtige beelden te verwerken. Philip beschrijft zijn ervaring van hogere begidsing in Van engelen en uilen, een boek dat in 1997 verscheen ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Hein Stufkens, de man die jarenlang als interviewer bij zijn filmprojecten betrokken was.

Ergens in 1989 of eerder moet Philip naar mij toe gekomen zijn met het plan om een serie documentaires te gaan maken over de dieptepsycholoog Carl Gustav Jung. Ik kende hogere begidsing toen onder de naam synchroniciteit, het principe van zinvol toeval dat door Jung was ontwikkeld als westers equivalent voor het Chinese Tao. De samenwerking met Philip aan dit grote project kende hoogte- en dieptepunten.

Aan de ene kant verleende het onbewuste ons alle medewerking en ontmoetten wij de juiste mensen die ons konden helpen deze serie documentaires te verwezenlijken. Aan de andere kant waren wij eigenlijk niet opgewassen tegen de taak die we ons gesteld hadden. Gelukkig was Hein Stufkens altijd aanwezig om de gemoederen te sussen.

Philip vertrouwde mij zijn dromen toe en zo zag ik hoeveel moeite de hele onderneming hem kostte. Hij werd via de wereld van Jung geconfronteerd met een diepe angst en het lukte hem maar ternauwernood om de oorspronkelijke opzet te realiseren. Niettemin is de serie documentaires, Passions of the Soul geheten, een mijlpaal geworden in de wereld van de Jungiaanse psychologie.

Voor het eerst werd het leven van Wolfgang Pauli belicht, een theoretisch fysicus die bij Jung in analyse was geweest en via zijn dromen had beseft dat er nog een hele wereld voorbij de kwantumfysica lag. Ik heb Philip voor deze aflevering al het nodige materiaal aangeleverd en hij heeft mijn werk aan de dromen van Pauli prachtig in beeld gebracht.

Bijzonder was vooral ook de vierde documentaire die op de duistere keerzijde van het godsbeeld inging en drie Amerikaanse vrouwen aan het woord liet die in hun leven met diep lijden geconfronteerd waren.

Ergens in die aan Jungs boek ‘Antwoord op Job’-gewijde documentaire komt een fragment voor waarin Jung uitlegt dat bewustwording niet betekent dat je het licht nastreeft, maar dat je je bewust wordt van je eigen duisternis. Soms denk ik dat Philip heel wat ellende had weten te voorkomen als hij beter naar deze raad had geluisterd.

Passions of the Soul werd in oktober 1991 uitgezonden. Daarna sloeg Philip ineens een weg in waarop ik hem niet meer kon volgen. Hij besloot een documentaire te gaan maken over Sathya Sai Baba, een goeroe en avatar uit India. Al tijdens de filmmontage van het vierde deel van Passions of the Soul was hij opmerkzaam gemaakt op een boek over Sai Baba. Hoewel hij er zelf weinig voor voelde om zich in een avontuur te storten met een Indiase heilige man met een grote haardos, bleef het universum hem in die richting wijzen.

De ‘Saï Baba’-documentaire..
Op een bepaalde dag zei zijn vrouw Louise tegen hem dat zij een goed onderwerp had gevonden voor een volgende documentaire. Philip antwoordde: ‘Je gaat toch niet zeggen dat ik naar India moet om een film te maken over die man met die rare haren…’ Louise: ‘Als je Sathya Sai Baba bedoelt, ja. Dat is degene die ik bedoel.’ Drie maanden later reisden beiden naar India en na twee minuten met Sai Baba te hebben gesproken kreeg Philip toestemming om een film te maken en hem werd daarvoor alle medewerking verleend die hij maar wenste.

Dit was het begin van de fase in het leven van Philip waarin hij zich met goeroes van Indiase komaf inliet. Het was een opvallende wending in zijn leven, temeer daar Jung in 1938 wel naar India was geweest, maar niet geïnteresseerd was geweest in de heilige mannen daar. Jung had zelfs in India een droom gehad die hem opriep de Heilige Graal te gaan zoeken. De dieptepsycholoog besefte toen dat hij het geneesmiddel voor de problemen van Europa niet in India, maar in het Westen zelf moest zoeken.

Voor Philip was het onontkoombaar geworden dat hij zijn licht zou laten schijnen op het fenomeen Sai Baba. Deze figuur moet zo’n indruk op hem hebben gemaakt dat hij het plan ontwikkelde om vertegenwoordigers van verschillende wetenschappelijke disciplines te laten kennismaken met Sai Baba. Uiteindelijk nam Piet Vroon, hoogleraar in de psychologie te Utrecht, deze uitdaging aan.

Philip vertrok met zijn partner naar India om te zien wat Sai Baba te bieden had en om te observeren hoe de filmploeg van de IKON daarmee omging. Er moet al snel onenigheid zijn ontstaan tussen Vroon en de filmploeg, maar het fijne daarover zullen we wel nooit te weten komen. Vroon had in die tijd een column in een zaterdagkatern van De Volkskrant en hij kreeg van dit dagblad alle ruimte om zijn kritische bevindingen breeduit te etaleren.

Op 5 december 1992 verscheen er een lang artikel van zijn hand waarin hij Philip als programmamaker belachelijk maakte en Sai Baba als bedrieger probeerde te ontmaskeren. Dat was meteen de nekslag voor de reputatie die Philip via de IKON had opgebouwd.

Het is gebruikelijk in de Nederlandse journalistiek om kwesties als deze in één artikel af te handelen alsof daarmee meteen alles is gezegd. Ik kan mij voorstellen dat Vroon niet te spreken was over de wijze waarop Philip met Sai Baba omging. Maar was één bezoek aan India voldoende om Sai Baba te ontmaskeren? Ik vermoed dat er meer aan de hand was dan Vroon in zijn artikel loslaat. Philip was daarvan op de hoogte, maar om de een of andere reden is dat nooit in de openbaarheid gekomen. In ieder geval niet naar ik weet.

En de hele opzet van Philip om anderen te laten delen in de liefde die Louise en hij bij Sai Baba ervoeren was sowieso op een mislukking uitgelopen. Door de hele teneur van het artikel van Vroon kon het ook allemaal niet meer goed komen. Op 6 mei 1993 zond de IKON de film over Sathya Sai Baba uit, maar de documentaire was voltooid door een producer die in journalistiek Nederland als aangeschoten wild gold.

Het is bewonderenswaardig hoe Philip zich van deze klap heeft hersteld. In Van engelen en uilen vertelt hij van een bezoek aan India waarbij hij de gast is van een pandit, een Hindoepriester in Bangalore die een bibliotheek beheert waarin de levensloop staat beschreven van alle mensen die met India verbonden zijn.
Philip hoefde alleen maar de exacte tijd en plaats van zijn geboorte te noemen en de pandit keerde tien minuten terug met een op palmbladeren geschreven boek waarop letters in het Sanskriet waren gekerfd. De pandit voorspelde hem dat hij zich weldra zou gaan bezighouden met een volgende publiek project. De man vroeg hem: “Kan het zijn dat het iets te maken heeft met de wereldgodsdiensten?”…

‘Via Mystica’, een nieuwe serie.
Vlak voor zijn vertrek naar India had Philip inderdaad het plan opgevat voor een serie films over de mystieke tradities in de wereldgodsdiensten. De serie zou VIA MYSTICA gaan heten. De pandit was van mening dat hij daarbij zou moeten rekenen op tegenwerking, maar het project zou slagen en er zou ook financiële ondersteuning komen.

Thuisgekomen in Nederland lag er een brief van het door de overheid ingestelde Filmfonds. In de brief werd aan Philip gevraagd of hij al toe was aan een volgend project dat wellicht voor subsidie in aanmerking kwam.

De serie VIA MYSTICA omvatte zes delen. Drie delen werden in mei en juni 1996 uitgezonden, de andere drie in mei 1997. Zelf zat ik in 1996 in een enorme crisis en Philip was een van de weinigen die zich deze crisis aantrok. Daaraan kon ik zien hoe diep onze vriendschap eigenlijk ging.

In januari 1996 stuurde hij mij twee dromen toe die hij over mijn werk had gehad. Voor deze twee dromen ben ik hem diep dankbaar, want de inhoud van die dromen heeft mij in die moeilijke tijd overeind gehouden. Philip moet een bijzondere band met de geest van de kosmos hebben gehad. Des te onbegrijpelijker is het dat die geest hem in situaties heeft gebracht die voor hem en ook voor Louise buitengewoon bitter te verteren waren.

Na het debacle rond de documentaire over Sai Baba was Philip niet in de stemming om zich opnieuw in de nesten te werken. Maar in de ashram van Sai Baba was het bekend dat er in Wales een goeroe leefde die een stuk toegankelijker was dan de Indiase avatar.

Iemand ried hem aan om eens naar deze Mansukh Patel te gaan, die als de nieuwe Gandhi gold. Hij weigerde op het aanbod in te gaan. Maar enkele weken later kwam hij weer iemand tegen die hem aanried naar Mansukh toe te gaan. Opnieuw zei Philip: ‘Nee.’
Daarna had hij in Zwitserland een bijzondere ervaring die hem van zijn stuk bracht en hem ervan overtuigde dat hij wel degelijk naar Wales diende te gaan en hij vertelde mij later: ‘Een dag of tien later zat ik oog in oog met Mansukh.’

Het resultaat van de ontmoeting was de tweedelige documentaire Liefde voor waarheid, waarmee de serie VIA MYSTICA in mei 1996 startte. Dankzij Philip verscheen Mansukh Patel met zijn rugzak en bamboefluit op de Nederlandse beeldbuis. Er ging door velen een schok heen, omdat het zo bijzonder was wat hij zei en hoe hij het zei. Hij leek vervuld van mededogen en hij probeerde al wandelend door Europa licht te brengen in gebieden die door oorlogsgeweld geteisterd werden.

Later verscheen Mansukh dankzij de inspanningen van Philip en Louise opnieuw op de televisie. In opdracht van de door Mansukh opgerichte Life Foundation maakten Philip en Louise een serie documentaires over de Bhagavad Gita, de parel van spirituele wijsheid uit het Indische epos de Mahabharata waarin de boogschutter Arjuna onderricht krijgt van de goddelijke leraar Krishna.

De serie werd in Nederland door de hindoeïstische omroep OHM uitgezonden. Stap voor stap, hoofdstuk voor hoofdstuk werd de Gita door Mansukh uitgelegd. Bij elkaar twintig afleveringen van een half uur. Deel 18 van de serie werd op het World Media Film Festival bekroond met de Intermedia Golden Globe Award.

Maar ook hier wreekte zich de moeilijkheid om spirituele meesters te peilen. De andere filmportretten uit de serie VIA MYSTICA waren gemaakt van leermeesters zoals Raimond Pannikar en David Cooper wier integriteit nooit een punt van discussie waren geweest. Uitgerekend Mansukh Patel bleek van een heel ander kaliber te zijn.

In het vroege voorjaar van 2006 vernam Jan Bongers dat Patel een bedrieger zou zijn. Jan gaf een krant uit die onregelmatig verscheen en eerst De Spirituele Krant en later Imagine Magazine heette. Jan beet zich meteen in het gerucht vast en begon uitgebreid onderzoek te doen naar de handel en wandel van Mansukh. Omdat ik zelf voor de Life Foundation had gewerkt en Mansukh verschillende keren had geïnterviewd, was ik bijzonder benieuwd naar de resultaten van zijn onderzoek.

Om  antwoord op mijn eigen vragen te vinden heb ik in die tijd diverse gesprekken gevoerd met Engelsen die in Mansukh teleurgesteld waren geraakt. Zo zag ik al in een vroeg stadium de nieuwe catastrofe aankomen die Philip en Louise zou treffen.

Uiteindelijk ontbrak het Jan Bongers aan de moed om alle gegevens die hij had vergaard openbaar te maken. Omdat zijn krant groot geworden was door artikelen over Mansukh en de Life Foundation, vreesde hij een enorm verlies aan abonnees. Hij stapte daarom met zijn contacten naar het dagblad Trouw dat er wel brood inzag om een immens populaire vredesapostel van een andere kant te belichten.
Elma Drayer interviewde vervolgens Engelse en Nederlandse ex-leden van de Life Foundation die voor het eerst met hun verhaal voor de dag durfden te komen. Op 20 mei 2006 verscheen in Trouw het artikel ‘Seks met Mansukh tilde je op een hoger plan’ dat in één klap een eind maakte aan de successtory van de Life Foundation in Nederland.

Twee dagen na het verschijnen van dit artikel kwamen Philip en Louise bij mij langs. Zij wisten dat ik met Jan Bongers samenwerkte. Philip was razend, maar Louise kon zich niet voorstellen dat een dierbare vriend zoals ik echt aan de kant van zo’n rare gast als Jan zou staan. Het was meteen de laatste keer dat ik Philip en Louise heb ontmoet. Ik voelde mij erg ongemakkelijk. Ik hechtte in die tijd aan de relatie met Jan omdat hij oprecht naar de waarheid had gezocht. En ik was ervan overtuigd geraakt dat Mansukh een gevaarlijke schaduwkant had die voor het eerst journalistiek belicht was.

Ik meende ook te weten dat Philip en Louise hun geloof in Mansukh niet zouden opgeven. Nog zie ik Philip op de bank zitten. Hij was radeloos, vol agressie, maar hij wist niet tegen wie hij die moest richten. Van mij werd hij niets wijzer. Ik had meegewerkt aan hun ondergang. Hoe had ik dat moeten uitleggen? Het is het meest tragische moment uit onze relatie geweest..

Een ‘dierbare tragedie’?
Vaak heb ik mij afgevraagd hoe deze tragedie was te voorkomen. Maar het leven is een harde leerschool en dat merk je beter naarmate je ouder wordt. Aan het begin van dit jaar droomde ik dat het onvermijdelijk was geworden dat ik Philip en Louise weer zou ontmoeten. Ik vroeg mij na die droom meteen af hoe we op elkaar zouden reageren als we elkaar bij toeval zouden tegenkomen. Welke hogere begidsing had ons eerst bij elkaar gebracht en vervolgens uit elkaar gedreven?

Ik heb met Philip in de tijd van Passions of the Soul zoveel meegemaakt dat het mij verdrietig stemt dat ik die kostbare ogenblikken nooit meer met hem in herinnering zal kunnen brengen. Hij zal mij altijd dierbaar blijven en ik ben hem dankbaar voor het vele dat hij mij heeft gebracht. Moeilijk te verteren blijft het echter dat een figuur als Mansukh Patel zich tussen ons heeft gewrongen. Maar die affaire is wellicht nodig geweest om pas werkelijk de duistere achtergrond te peilen van wat Jung het Zelf noemt.

Gek genoeg ben ik Mansukh inmiddels in een milder licht gaan zien. Eind november droomde ik dat ik hem op een druk kruispunt in Amsterdam tegenkwam. Ik legde aan hem uit dat ik met een weg naar vrede bezig was. Die weg was erg lang.
Ik zei tegen hem: ‘I’m only at the beginning.’ Hij antwoordde mij: ‘You’re always at the beginning.’ Dat was het einde van de droom. Ik was bij het ontwaken verrast over de wijsheid die in de woorden van Mansukh besloten lag. Het is helemaal niet mogelijk om die weg af te leggen, je staat als mens altijd aan het begin.

Misschien was de strijd onvermijdelijk..

In de Bhagavad Gita voert Krishna zijn leerling Arjuna naar het midden van het slagveld en zegt: ‘Arjuna, kijk de vijanden aan.’ Arjuna kijkt om zich heen en ziet bij de tegenpartij vrienden en bloedverwanten. De aanblik doet hem wankelen. Zo moet het Philip in de laatste jaren van zijn leven zijn vergaan.

Door een wrede speling van het lot brak zijn uitgebreide vriendenkring in twee stukken uiteen. Vrienden werden in zijn ogen vijanden. Daarom was ik opgelucht toen ik hoorde dat hij was gestorven. Er viel een last van mijn schouders, omdat ik wist dat wij nu weer vrienden waren. Opgenomen in het licht moet hij met een zuivere blik de waarheid hebben gezien waar hij een leven lang naar had gezocht.

Herbert van Erkelens, december 2010

Websites waarop Philip Engelen wordt herdacht:

Philip Engelen | 1938 – 2010

IKON: In memoriam Philip Engelen