Een mechanisch paard..

x

Een mechanisch paard

Het dier als gevoelloze automaat.

 2012 © WantToKnow.nl/be

x

Het was René Descartes (1596-1650) filosoof, wiskundige en natuurkundige, die meende dat God de dieren geschapen had als een soort machine: hun daden werden geheel bepaald door hun fysieke constructie. Het waren redeloze wezens zonder geest of ziel. ‘De natuur werkt in hen via hun organen, zoals een klok, die louter bestaat uit veren en radertjes, die de tijd kan aangeven.’  Het gehuil van het dier dat geslagen werd, was slechts een reflex, aldus de kille conclusie van Descartes.

En Charles Darwin (1809-1882) schreef in ‘Expressions of emotions in man and animal’ wel over emoties bij mensen én dieren, maar het boek ontving veel kritiek. Hij maakte zich schuldig aan antropomorfisme: het aan dieren toeschrijven van wat mensen denken en voelen.  Er werd niet gepraat over emoties bij dieren want dit zou niet wetenschappelijk zijn. Alleen het gedrag werd beschreven.

En ook vandaag de dag bestudeert de wetenschap nog steeds meestal alléén het gedrag van dieren, maar over emoties of gevoelens, worden meestal geen uitspraken gedaan.

Hebben dieren een gevoelsleven?
Hebben dieren een gevoelsleven en kunnen dieren emoties ervaren zoals bijvoorbeeld verdriet, angst, eenzaamheid en blijdschap? En als dit zo is, wat houdt dit dan in voor de mensheid? Ontkennen dat dieren emoties hebben, heeft voordelen; de mens hoeft zich niet meer verantwoordelijk te voelen voor de gruwelijkheden die de dieren moeten ondergaan in o.a. abattoirs, laboratoria, boerderijen en dierentuinen. Het erkennen van de emoties van dieren kan daarmee gewetensbezwaren opleveren voor de mensheid. Want is het nog mogelijk bijvoorbeeld dat we dieren opeten, als we weten hoe ze lijden?

Wetenschappelijk bewijs naar de emoties van dieren is lastig te overleggen. We kunnen het immers niet aan ze vragen. Mensen hebben de taal om hun gevoelens onder woorden te brengen. Er zijn echter ook veel mensen die hun gevoelens niet kunnen uiten in woorden, maar wel veel voelen. Soms reageren mensen uiterlijk helemaal niet, maar ligt hun leven wel aan scherven. De taalbarrière mag daarom geen reden zijn om aan te nemen dat dieren geen gevoelens hebben..!

Daarbij zijn emoties subjectief, ook bij mensen. Je kunt nooit weten wat de ander precies voelt. Toch lijkt het erop dat dieren, vooral huisdieren, emoties kunnen ervaren. De hond heeft geen trek in eten nadat de andere hond in het gezin is overleden. Er is duidelijk een verdrietige blik in de ogen waar te nemen. Het dier gaat vanaf dat moment zichzelf veelvuldig likken en bijten. Hij doorzoekt het hele huis en ’s nachts gaat hij over tot ‘huilen’.

Er zijn tal van dit soort praktijkvoorbeelden. Paarden en andere dieren zullen dit in een ander gedrag uiten, behorend bij het diersoort en omstandigheden. Bijvoorbeeld een paard dat sinds z’n vaste verzorger niet meer komt, zichzelf  met (waarschijnlijk) opzet is gaan verwonden door veelvuldig met z’n hoofd langs een ruw stuk hout te wrijven. Een kat die ’s nachts hard mauwt en ongeneeslijk ziek wordt, na de dood van een andere kat, waarmee hij z’n hele leven samen was. In ieder geval is vast te stellen dat deze dieren een ander, meestal ongewoon gedrag vertonen, nadat er een dier of verzorger is weggevallen.

Veel huisdiereigenaren zullen de vraag, of dieren emoties kunnen ervaren, overbodig vinden. Zij gaan ervan uit, dat dieren emoties kunnen ervaren. Ze zien bij hun huisdieren dagelijks een heel scala van emoties voorbij komen, die zo lijken op de menselijke emoties dat ze daar niet aan twijfelen. Het lijkt zo logisch, natuurlijk hebben dieren emoties!

De wetenschappers
Het dier is een complex wezen waar de wetenschappers nog heel veel over moeten leren.  Wetenschappers onderling hebben verschillende meningen. Volgens neuropsycholoog Bob Bermond van de Universiteit van Amsterdam, hebben de meeste dieren een ‘niet-reflectief’ bewustzijn; een bewustzijn zonder verleden of toekomst. Zij ervaren alleen het hier en nu. En omdat een dier niet kan reflecteren op zijn ervaringen en niet kan fantaseren, heeft hij geen gevoelens en kan hij niet lijden, redeneert Bermond.

Neurowetenschapper  Jaak Panksepp van de Bowling Green State University in de Verenigde Staten denkt daar echter anders over. Mensen hebben bepaalde hersengebieden die overeenkomen met alle zoogdieren en alleen al dáárom hebben dieren wel degelijk gevoel. Volgens Panksepp zijn er drie voorwaarden waaraan voldaan moet worden om te bepalen of een dier gevoelens heeft of niet.

1. Een dier moet hersenstructuren hebben die soortgelijk zijn aan de hersengebieden die bij mensen emotioneel gedrag aansturen.
2. Kunstmatige prikkeling van die hersenstructuren moet emotioneel gedrag oproepen (elektrische prikkeling van het ‘angstgebied’ veroorzaakt bijvoorbeeld vluchtgedrag).
3. Én prikkeling van datzelfde hersengebied bij een mens brengt een verandering in gevoel teweeg. Als dat zo is, dán heeft een dier ook soortgelijke gevoelens.

Volgens Panksepp is dit bij alle tot nu toe onderzochte zoogdieren aangetoond. In het zoogdierenbrein ziet hij systemen voor angst, lust, woede, zorg, paniek, spel en verlangen.

Is er verdriet waargenomen bij dieren die van hun jongen gescheiden waren of bij dieren die achterbleven nadat een ander dier waarmee ze hebben samengeleefd, overleed? Deze vraag is gesteld aan een aantal dierenartsen en aan een etholoog. Eenduidig was het antwoord op de vraag of dieren emoties kunnen ervaren, daar waren deze wetenschappers het wel over eens. Of je het verdriet mag noemen, daar waren ze het niet over eens. De etholoog en een aantal dierenartsen wilden het geen verdriet  noemen omdat er geen bewijs is of dieren het verdriet net zo ervaren als wij mensen. Een aantal dierenartsen gebruikten wel het woord verdriet.

Verdriet of overlevingsdrift?
Een merrie wil haar doodgeboren veulen niet verlaten om achter de kudde aan te gaan en staat duidelijk in tweestrijd. Zij loopt een stukje achter de kudde aan en staat dan weer stil, kijkt om naar haar dode veulen, blijft enige tijd staan en beschermt haar veulen tegen andere dieren. Als blijkt dat de kudde bijna uit zicht is, besluit ze toch de kudde te volgen. Haar overlevingsdrift dwingt haar om haar dode veulen te verlaten. Zij handelt vanuit haar instinct. Zij begrijpt dat er iets niet in orde is met haar kind, het beweegt immers niet.

Heeft deze merrie verdriet? Kan het zo zijn dat zij wel verdriet heeft, maar onbewust of bewust begrijpt, dat het zinloos is bij haar dode veulen te blijven en dat ze zich tegelijkertijd bewust is van het feit dat als ze de kudde niet volgt, het haar dood kan betekenen. Zou het niet zo kunnen zijn dat zij èn verdriet heeft èn haar overlevingsinstinct volgt?

Jane Goodall, antropologe en biologe, beschrijft de reactie van een mannetjeschimpansee, Flint, die acht jaar oud was toen zijn moeder, Flo, stierf.  Flint bleef uren bij het lichaam van zijn moeder zitten, zo nu en dan aan haar hand trekkend. Met het verstrijken van de dagen werd hij steeds apathischer en lethargischer. Een opmerkelijke ontwikkeling was dat men Flint drie dagen na de dood van zijn moeder in een boom zag klimmen, waar hij naar het nest ging zitten staren dat hij tot een paar dagen daarvoor met zijn moeder had gedeeld. Hij werd steeds lustelozer en stierf nog diezelfde maand, waarschijnlijk ten gevolge van gastro-enteritis.

De wetenschappelijke conclusie van Goodall luidde: ‘Het lijkt waarschijnlijk dat hij door de psychische en fysiologische ongesteldheid, die samenhangt met verlies, vatbaarder was geworden voor ziekte.‘ Sy Montgomery citeert Goodalls treurige weergave in gewone mensentaal van hetzelfde idee: Flint stierf dus van verdriet.  ‘Montgomery – Walking with the Great Apes’.

Prof. Dr. Frans de Waal, als psycholoog verbonden aan het Yerkes Regional Primate Research Centre van de Emory Universiteit in Atlanta, Amerika. Hij heeft gewerkt bij Burgers Dierenpark bij Arnhem en daar onder andere de chimpanseekolonie bestudeerd. In zijn boek ‘Good Natured’ schrijft hij: ‘Dieren, vooral die soorten, waarmee wij ons sterk verbonden voelen, tonen een enorm scala aan emoties en gevoelens en vele varianten in hun relaties. Het is dan ook niet meer dan billijk en eerlijk om dit fenomeen zo breed mogelijk terminologisch te toetsen. Als dieren vijanden kunnen hebben, kunnen ze ook vrienden hebben; als ze kunnen bedriegen, kunnen ze ook eerlijk zijn; als ze haatdragend kunnen zijn, kunnen ze ook aardig en altruïstisch zijn.

En ofschoon er in feite geen verschil is tussen menselijk en dierlijk gedrag, worden die fundamentele overeenkomsten vaak verdoezeld. Een discussie over moraliteit heeft geen enkele zin als we in onze (wetenschappelijke) uitspraken met betrekking tot vriendelijke motieven en emoties bij dieren ons in allerhande bochten moeten wringen om dat aspect te ontkennen.’ 

Vreugde
De ontmoeting tussen twee verwante groepen olifanten schijnt een heel emotioneel moment te zijn, vol extase en dramatiek. Cynthia Moss, olifantendeskundige, schrijft in haar boek ‘Elephant Memories’ over de ontmoeting van twee van dergelijke groepen, de ene onder leiding van het oude wijfje Teresia, de ander van Slit Ear. Op zo’n 400 meter afstand begonnen ze elkaar te roepen. Aangezien olifanten over lange afstanden met elkaar kunnen communiceren door middel van geluiden die voor ons te laag zijn om te horen, is het mogelijk dat ze zich elkaars aanwezigheid al bewust waren voordat ze hoorbaar begonnen te roepen.

Teresia veranderde van richting en begon harder te lopen. Ze hadden hun koppen en oren opgestoken en er stroomde vocht uit de slaapklieren (kleine klieren tussen oog en oor) van alle olifanten in de kudde. Ze bleven staan, riepen, kregen antwoord, veranderden iets van koers en snelden verder. De groep van Slit Ear dook tussen een paar bomen op en renden op hen af. De groepen benaderden elkaar schreeuwend en trompetterend. Teresia en Slit Ear stormden op elkaar af, lieten hun slagtanden tegen elkaar bonken en sloegen hun slurven om elkaar heen, onderwijl grommend en met hun oren klapperend.

Alle olifanten begroetten elkaar op een soortgelijke manier, draaiden om elkaar heen, leunden tegen elkaar, wreven tegen elkaar aan, sloegen hun slurf om die van de ander en trompetterend, grommend en schreeuwend. Er stroomde zoveel vocht uit hun slaapklieren dat het over hun kin liep. Moss schrijft: ‘Zelfs op mijn meest wetenschappelijke momenten  twijfel ik er niet aan dat olifanten een gevoel van vreugde krijgen als ze elkaar weer zien.”

Dierexperimenten
De zoektocht naar het bewustzijn en de emoties van dieren hebben de dieren heel wat leed veroorzaakt. Tegenwoordig wordt meer en meer gezocht naar andere methoden, maar nog steeds worden heel veel dieren gebruikt voor allerlei experimenten en onderzoeken.

In het boek ‘Dierenleven’ van  J.M. Coetzee, beschrijft de hoofdpersoon in haar kruistocht tegen dierenleed de volgende passage over aap Sultan. ‘Sultan zit alleen in zijn hok. Hij heeft honger: het eten dat op gezette tijden kwam, is om onverklaarbare reden uitgebleven. De man die hem altijd voederde en nu is opgehouden hem te voederen, spant op drie meter hoogte een draad over het hok en hangt er een tros bananen aan. Hij sleept drie houten kratten het hok binnen. Dan verdwijnt hij nadat hij het hek achter zich heeft gesloten, hoewel hij nog steeds ergens in de buurt is, omdat hij te ruiken is. Sultan weet: nu hoor je te denken. Daarom hangen die bananen daarboven.

De bananen hangen er om je aan het denken te zetten, om je hersens tot het uiterste in te spannen. Maar wat moet je denken? Je denkt: waarom hongert hij me uit? Je denkt: wat heb ik misdaan? Waarom houdt hij niet meer van me? Je denkt: waarom wil hij die kratten niet meer? Maar dat zijn geen van alle juiste gedachten. Zelfs een gecompliceerdere gedachte – bijvoorbeeld: wat mankeert hem, wat voor raar idee heeft hij van me om te denken dat het gemakkelijker voor me is om een banaan te pakken die aan een draad hangt dan er een van de vloer op te raken? – is fout. De juiste gedachte om te denken is: hoe gebruik je die kratten om bij de bananen te komen?

Sultan sleept de kratten tot onder de bananen, stapelt ze op elkaar, beklimt de toren die hij heeft gebouwd en haalt de bananen naar beneden. Hij denkt: zal hij nu ophouden met straffen? Het antwoord is: nee. De volgende dag hangt de man een nieuwe tros bananen aan de draad, maar ook vult hij de kratten met stenen, zodat ze te zwaar zijn om te verslepen.
Je hoort te denken: waarom heeft hij die kratten met stenen gevuld? Je hoort te denken: hoe gebruik je de kratten om de bananen te pakken, ook al zijn ze met stenen gevuld? Je begint door te krijgen hoe de geest van de man werkt. Sultan gooit de stenen uit de kratten, bouwt er een toren van, beklimt de toren, trekt de bananen naar beneden.

Zolang Sultan de verkeerde gedachten blijft denken, krijgt hij geen eten. Hij krijgt net zolang geen eten tot de hongerkrampen zo sterk zijn, zo doorslaggevend, dat hij gedwongen is de juiste gedachte te denken, namelijk: hoe moet ik bij de bananen komen? Op die manier worden de geestelijke vermogens van de chimpansee tot het uiterste op de proef gesteld. De man legt een tros bananen een meter buiten het gaas van het hok. In het hok gooit hij een stok. De verkeerde gedachte is: waarom hangt hij de bananen niet meer aan de draad? De verkeerde gedachte (maar de juiste verkeerde gedachte) is: hoe gebruik je de drie kratten om bij de bananen te komen? De juiste gedachte is: hoe gebruik je de stok om bij de bananen te komen?

Bij elke verandering wordt Sultan aangezet tot het denken van de minder interessante gedachte. Vanuit de zuiverheid van de speculatie (waarom gedragen mensen zich zo?) wordt hij meedogenloos gedreven tot het lagere, praktische, instrumentele redeneren (hoe gebruik je dit om dat te krijgen?) en aldus tot de acceptatie dat hij zelf vόόr alles een organisme is met eetlust die bevredigd moet worden. Terwijl zijn hele geschiedenis, vanaf het moment dat zijn moeder werd doodgeschoten en hij werd gevangen, via zijn gekooide zeereis tot zijn opsluiting in dat gevangenkamp op het eiland en de sadistische spelletjes die ze daar met eten spelen, hem vragen ingeeft over de rechtvaardiging van het universum en de plaats die deze strafkolonie daarin inneemt, leidt een zorgvuldig uitgestippeld psychologisch faseplan hem weg van de ethiek en de metafysica naar de nederiger regionen van de praktische rede.

En op een of andere manier moet hij, terwijl hij moeizaam zijn weg zoekt door dit labyrint van restrictie, manipulatie en onbetrouwbaarheid, tot het besef komen dat hij onder geen beding mag opgeven, omdat hij verantwoordelijkheid draagt als representant van het apendom. Het lot van zijn broers en zusters hangt misschien van zijn prestaties af’.

Denkend aan al het vreselijk leed, dat dieren moeten ondergaan in o.a. laboratoria, bio-industrie, veemarkten en slachthuizen, zou je haast gaan hopen dat dieren geen emoties en gevoelens hebben. Dat ze geen bewustzijn hebben en niet kunnen denken.

Het zekere voor het onzekere
Dieren zien er heel anders uit dan mensen, maar als we omgaan met dieren alsof ze alle emoties ervaren, die wij als mens ook ervaren, nemen wij als mens het zekere voor het onzekere.  De Engelse filosoof Jeremy Bentham (1748-1832) formuleerde het als volgt:  ‘De vraag is niet: Kunnen ze redeneren? en evenmin: Kunnen ze praten? maar : Kunnen ze lijden?

x

* * *

Literatuur:
– Nicholas J. Saunders – Dier en Mens

– Psychologie Magazine juli-augustus 2005

– Wanneer olifanten huilen – Masson/McCarthy